O Βραχώδης ναός των Αγίων Θεοδώρων - Αβαντας

Μερικά χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Άβαντα, σχεδόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή Αλεξανδρουπόλεως – Κομοτηνής και πριν από τα ορυχεία της Κίρκης υπάρχει σπήλαιο, στο οποίο διαμορφώνεται ασκητήριο με τοιχογραφίες. Βρίσκεται επί της οδού που ακολουθούσαν οι πεζοί ταξιδιώτες κατά τη βυζαντινή και οθωμανική περίοδο από το Δέλτα του Έβρου προς την Γρατιανούπολη και τα Κουμουτζηνά (Κομοτηνή) και μετά τα βυζαντινά φρούρια του Ποταμού και του Άβαντα.

Από την είσοδο ένας διάδρομος οδηγεί σε αίθουσα, όπου κτιστό τέμπλο διαμορφώνει το Βήμα. Η ιστόρηση καλύπτει μέρος από τις επιφάνειες του διαδρόμου, της αίθουσας, ολόκληρο το τέμπλο και τις πλευρές του ιερού. Διακρίνονται δύο στρώματα τοιχογραφιών 11ου και 13ου αιώνα, ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχε και τρίτο στρώμα. Δεν ιστορήθηκε ποτέ ολόκληρο το ασκητήριο. Εικονογραφικό πρόγραμμα εντοπίζεται μόνον στο Ιερό και στο τέμπλο, αλλά ό,τι σώζεται επιτρέπει να υποθέσουμε πως το ασκητήριο ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Παναγία.
Στο παλαιότερο στρώμα ανήκουν ένας αρχάγγελος (νότια πλευρά του διαδρόμου), η Κοίμηση της Θεοτόκου (νότια πλευρά σπηλαίου), υπολείμματα παραστάσεων δύο αγίων (βόρεια κόγχη του τέμπλου) και ελάχιστα λείψανα (συντομογραφία ΜΡ ΘΥ και ίχνη φωτοστεφάνου) από παράσταση της Παναγίας (νότια πλευρά του σπηλαίου).
Στο νεότερο στρώμα ανήκουν οι περισσότερες παραστάσεις. Ένα χέρι από αδιάγνωστη μορφή ή παράσταση (νότια πλευρά του σπηλαίου). Οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος (νότια πλευρά του σπηλαίου, στα δυτικά του αρχαγγέλου του πρώτου στρώματος). Λείψανα παραστάσεως αγνώστου αγίου (νότια πλευρά του σπηλαίου, ανατολικώς της παραστάσεως της Κοιμήσεως).

Στο Ιερό σώζονται στην κόγχη δεόμενη Θεοτόκος με τον Χριστό σε μετάλλιο στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, στο βόρειο τμήμα του ανατολικού τοίχου ένας άγγελος και στον βόρειο τοίχο, χαμηλά, μορφή αδιαγνώστου αγίου.
Στη βόρεια πλευρά του σπηλαίου η ιστόρηση οργανώνεται σε δύο ζώνες, από τις οποίες η κάτω περιλαμβάνει μεμονωμένους αγίους και η πάνω συνθέσεις και έναν άγιο. Στην κάτω ζώνη παριστάνονται ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ολόσωμος, λείψανα από ζεύγος ολόσωμων ιεραρχών σε ορθογώνιο πλαίσιο (στον έναν αναγνωρίζεται ο Μέγας Βασίλειος), σε κόγχη υπολείμματα από παράσταση αδιάγνωστης αγίας (ίσως της αγίας Παρασκευής), ο άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης επί κίονος.

Στη πάνω ζώνη σώζονται ο άγιος Προκόπιος σε εγκόλπιο, ο Ασπασμός (συνάντηση Παναγίας και Ελισάβετ), η παράσταση «Μήτηρ Θεού η Επίσκεψις» (ένθρονη, βρεφοκρατούσα Παναγία με σεβίζοντες αρχαγγέλους).
Στο κτιστό τέμπλο παριστάνονται σε κόγχες η Παναγία αριστεροκρατούσα (βόρεια κόγχη) και αδιάγνωστη μορφή (νότια κόγχη), Παναγία Βρεφοκρατούσα δίπλα στη νότια κόγχη, ο Ευαγγελισμός (εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης) και τέλος η Μεγάλη Δέηση (απόστολοι, τρίμορφο –ο Χριστός Φωτοδότης-, αρχάγγελοι Ουρουήλ και Ραφαήλ).
Από τις παραστάσεις του ασκητηρίου ξεχωρίζουν για τη υψηλή ποιότητά τους η μεγαλοπρεπής και μνημειακή παράσταση «Θεοτόκος Επίσκεψις» και η επίσης μνημειακή Δέηση. Στο ζωγράφο που φιλοτέχνησε τις δύο αυτές παραστάσεις αναγνωρίζονται η απόλυτη κυριαρχία της υστεροκομνήνειας τέχνης και η γνώση των τάσεων των αρχών του 13ου αιώνος. Είναι βέβαιο ότι γνωρίζει καλά την τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως, αν δεν προέρχεται από αυτήν.
Το ασκητήριο σήμερα τιμάται επ’ ονόματι των Αγίων Θεοδώρων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, To σπήλαιο των Αγίων Θεοδώρων, Byzantinische Forschungen XIV (1989), τ. Ι, σ. 281-302.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΙΝΟ ΘΡΑΚΩΝ