Ομιλία του εκπαιδευτικού, νομικού και επιτίμου προέδρου της ΕΠΕΚ Αλέξανδρου Καζαντζή
στο Ροταριανό Όμιλο Κομοτηνής
«ΟΙ ΚΙΚΟΝΕΣ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ» ήταν το θέμα το οποίο επέλεξε ο Αλέξανδρος Καζαντζής , εκπαιδευτικός, Νομικός, Επίτιμος Πρόεδρος Εταιρείας Παιδαγωγικών Επιστημών για να μιλήσει σε εκδήλωση του Ροταριανού Ομίλου Κομοτηνής, που πραγματοποιήθηκε στις 19 Μαΐου στην πόλη μας. Στην ομιλία του ο κ. Καζαντζής επεσήμανε τη σημασία που έχει για την έρευνα της θρησκείας των Θρακών η αποκάλυψη της Θρακικής νεκρόπολης της φυλής των Κικόνων στην Κίρκη του Έβρου, από τον ιστορικό αρχαιολόγο Σταύρο Κιοτσέκογλου.
Ανάγκη διδασκαλίας της τοπικής ιστορίας
Ο κ. Καζαντζής αφού ευχαρίστησε τους παρευρισκόμενους επεσήμανε την ανάγκη να συμπεριληφθεί η ιστορία της Θράκης στα σχολικά βιβλία τονίζοντας ότι με τη λήξη του Συνεδρίου που διοργάνωσε η Εταιρεία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής «Η Κομοτηνή και ο ευρύτερος χώρος» εξεδόθη ψήφισμα, το οποία απεστάλη στον πρωθυπουργό, το υπουργείο Παιδείας και άλλους φορείς με το οποίο εζητείτο «να περιληφθεί η ιστορία της Θράκης στα σχολικά βιβλία, και η απάντηση ήταν, ότι έδωσε εντολή το υπουργείο να διδάσκεται η τοπική ιστορία στα σχολεία. Διερωτώμαι πότε η υπόλοιπη Ελλάδα θα μάθει για την ιστορία της Θράκης, όπως μαθαίνουμε εμείς την ιστορία της Κρήτης, της Ηπείρου κλπ., γι’ αυτό ας μαθαίνουμε τουλάχιστον εμείς την τοπική μας ιστορία.
Το συναπάντημα με τους Κίκονες
«Η επιλογή της αναφοράς στην ιστορία του θρακικού φύλου των Κικόνων προέκυψε, όταν αντίκρισα πρωτόγνωρα στοιχεία, κατά την διερεύνηση των πηγών για τη συγγραφή του βιβλίου μου, που έχει τίτλο «Κίρκη Έβρου η μάγισσα ή μαγεία της φύσης». Σ’ αυτό το χωριό που γεννήθηκα και μεγάλωσα ποτέ δεν μπορούσα να φαντασθώ ότι υπήρχε μια νεκρόπολη των Κικόνων, ώσπου ο ερευνητής – ιστορικός και αρχαιολόγος του τμήματος Ιστορίας Εθνολογίας του ΔΠΘ κ. Σταύρος Κιοτσέκογλου διερεύνησε και κατέγραψε αυτόν τον χώρο με σαφήνεια στην έκδοσή του με τίτλο «Μια υδατόβρεχτη κικονική νεκρόπολη στη γη του Ορφέα».
Αρχαίοι Κίκονες
Δίνοντας ιστορικά στοιχεία ο κ. Αλέξανδρος Καζαντζής για τους αρχαίους Κίκονες, τόνισε ότι «η ονομασία “Κίκονες” σχετίζεται, ενδεχομένως, ετυμολογικά με τις λέξεις: «Σίκινος», «Κύκνος», «Καύκωνες», «Σικανοί», «Σιγύνες». Οι Κίκονες ήταν Θρακικός λαός που κατοικούσε στην περιοχή ανάμεσα στη Βιστωνίδα Λίμνη και τις εκβολές του ποταμού Έβρου. Για πρώτη φορά οι Κίκονες αναφέρονται από τον Όμηρο. Στην «Ιλιάδα» (Β 846) μνημονεύονται ως σύμμαχοι των Τρώων, που είχαν εκστρατεύσει με τον αρχηγό τους Εύφημο. Στην «Οδύσσεια» (ι 39) αναφέρονται οι Κίκονες ως το πρώτο «επεισόδιο» στις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, αφού έφυγε από την Τροία. Κατά τη σχετική εξιστόρηση, οι Κίκονες ήταν πολυάριθμοι και ικανοί πολεμιστές. Εκδικήθηκαν τον Οδυσσέα και τους πολεμιστές του, οι οποίοι είχαν καταστρέψει την πόλη τους Ίσμαρο, σκοτώνοντας πολλούς από αυτούς και αναγκάζοντας τους υπόλοιπους να φύγουν νύκτα από τη χώρα τους.
Ο Ηρόδοτος κάνει επίσης λόγο για τους Κίκονες, αναφέροντάς τους ως έθνος που (κατά τον 5ο αιώνα π.Χ.) κατοικούσε στην παραθαλάσσια ζώνη δυτικά των εκβολών του Έβρου, όπου βρίσκονταν οι πόλεις Σούλη και Ζώνη. Εκεί προσορμίσθηκε ο στόλος του Ξέρξη όταν αυτός απαριθμούσε τους πεζούς του στον Δορίσκο. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι Κίκονες ακολούθησαν τον Ξέρξη στην εκστρατεία του κατά της Ελλάδας. Ο Στράβων, τέλος, αναφέρει τις εξής Κικονικές πόλεις: Ξάνθεια, Μαρώνεια, Ίσμαρος ή Ισμάρα, στην Ισμαρίδα λίμνη.
Σύμφωνα με την μυθολογία ύστερα από μια επίσκεψη στην Αίγυπτο, ο Ορφέας κατατάχθηκε στους Αργοναύτες, ταξίδεψε μαζί τους στην Κολχίδα, και η μουσική του τούς βοήθησε να ξεπεράσουν πολλές δυσκολίες, και όταν επέστρεψε, παντρεύτηκε την Ευρυδίκη, που μερικοί την αποκαλούν Αγριόπη, και εγκαταστάθηκε ανάμεσα στους άγριους Κίκονες της Θράκης».
Νεκρόπολη της φυλής των Κικόνων
Ο ερευνητής ιστορικός-αρχαιολόγος Σταύρος Κιοτσέκογλου, σημειώνει: «Βορειοανατολικά του χωριού Κίρκη και σε απόσταση 1300 μέτρων από το ομώνυμο χωριό σε μία εκτεταμένη βραχώδη έξαρση βρίσκεται μια χαρακτηριστική θρακική νεκρόπολη της φυλής των Κικόνων. Δύο ρυάκια με κατεύθυνση Βορρά-Νότου, που τροφοδοτούνται με το νερό των πηγών που ρέει από τις πλαγιές του όρους Πανηγύρι, διασχίζουν τη βραχώδη έξαρση και χύνονται σε κοντινό χείμαρρο. Στην ανατολική και δυτική πλευρά της βραχώδους έξαρσης έχουν λαξευτεί τάφοι-κόγχες και κοιλότητες πάνω και γύρω από τους τάφους, που χρησίμευαν για τοποθέτηση προσφορών στους ενταφιασμένους νεκρούς».
Σ’ ένα άλλο άρθρο, του σπηλαιοερευνητή Κώστα Ατακτίδη, που έχει συνδέσει το όνομά του με τις βραχογραφίες, διαβάζουμε: «Οι πολιτισμοί που εξαφανίζονται αφήνουν πίσω τους ίχνη που προκαλούν την περιέργειά μας. Στην
περιοχή Μοναστήρι Κίρκης-Άβαντα βρέθηκε ένας βράχος δύο τόνων που παρουσίαζε διάφορες εγχαράξεις και απεικονίζουν αστερισμούς όπως αυτόν της Μεγάλης Άρκτου”. Ήταν γνωστή η λατρεία του Ήλιου στη ζωή των Κικόνων. Στην έκδοση δίνεται μια σαφής εικόνα για την ιστορικότητα του χωριού της Κίρκης στους μυθικούς χρόνους με τη «Νεκρόπολη» της αρχαίας θρακικής φυλής των Κικόνων, που χρονολογείται από τον 11ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ..Στην ανατολική και δυτική πλευρά των βράχων έχουν λαξευτεί 20 τάφοι-κόγχες, καθώς και κοιλότητες πάνω και γύρω από τους τάφους, που χρησίμευαν για τοποθέτηση προσφορών προς τους νεκρούς. Ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι ένας τάφος - κόγχη με ανθρωπόμορφη λάξευση, που βρίσκεται αρκετά μακριά από τους υπόλοιπους τάφους της νεκρόπολης».
Κόγχες προσφορών
Σε ορισμένους βράχους λαξεύτηκαν ευρύχωρες ταφικές κόγχες, που μερικές φορές μοιάζουν με μικρό δωμάτιο και είναι πιθανό να κατασκευάστηκαν για περισσότερους του ενός νεκρούς. Επίσης, στη δυτική πλευρά της νεκρόπολης παρατηρείται συστάδα ταφικών κογχών, που έχουν διαφορετικά μεγέθη και, πιθανόν, να αποτελούσαν τόπο ταφής διαφορετικών μελών της ίδιας οικογένειας.
Ακόμη, βρέθηκαν μικρότερες ταφικές κόγχες λαξευμένες στο βράχο, οι οποίες ήταν προορισμένες για παιδιά, πληθώρα λαξευμένων κοιλοτήτων που χρησίμευαν ως χώροι προσφορών ή και προσφοράς νερού, καθώς και δύο μεγάλες λαξευμένες λεκάνες που προορίζονταν πιθανότατα για θυσίες ή για υδρομαντική χρήση. Στα δύσβατα σημεία των βράχων λαξεύτηκαν κοιλότητες, για να διευκολύνουν την ανάβαση.
Η δίψα του νεκρού
Οι τάφοι είναι χωρισμένοι σε τρία μέρη από δύο ρυάκια που ρέουν με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Αυτά «τροφοδοτούνται» με το νερό των πηγών του όρους Πανηγύρι, διασχίζουν τη βραχώδη έκταση και χύνονται σε κοντινό χείμαρρο. Όλοι οι τάφοι πάντοτε είχαν προσανατολισμό προς την κοίτη ενός ρυακιού, ενώ στην κορυφή τους υπήρχαν λαξευμένες κοιλότητες για την προσφορά νερού προς την ψυχή του νεκρού.
«Η παρουσία του νερού στην Κικονική νεκρόπολη είχε σκοπό να ικανοποιήσει τη δίψα της ψυχής του νεκρού, σύμφωνα με την ορφική αντίληψη ότι η ψυχή του νεκρού διψά, κάτι που υπάρχει ακόμα και σήμερα στις νεότερες λαϊκές δοξασίες»,
Μέσα στους τάφους δεν βρέθηκαν οστά, όστρακα κεραμικής ή οποιοδήποτε άλλο αντικείμενο, δεδομένου ότι παραμένοντας ανοιχτοί, συλήθηκαν κατά την αρχαιότητα ή καταστράφηκαν από ζώα. Έτσι, δεν έχουμε μια ασφαλή χρονολόγηση. Με βάση όμως τη βιβλιογραφία και τους ανάλογους, αυτού του τύπου, τάφους που βρέθηκαν σε περιοχές στη Βουλγαρία, μπορούμε να τους εντάξουμε, με κάθε επιφύλαξη, μεταξύ του 11ου και του 6ου αιώνα π.Χ., χωρίς να αποκλείεται η συνέχιση του ταφικού αυτού εθίμου και αργότερα.
Αυτήν την περίοδο, «που συμπίπτει με την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου στη Θράκη, θα πρέπει να λαξεύτηκαν οι βράχοι με τη χρησιμοποίηση σιδερένιων εργαλείων, αφού η λάξευση φτάνει βαθιά μέχρι τον πυρήνα τους. Η εύρεση αυτών των τάφων αλλάζει τα δεδομένα για την περιοχή, αφού μέχρι τώρα γνωρίζαμε τους κιβωτιόσχημους τάφους που είχαν βρεθεί σε αποικίες, όπως στη Ζώνη, Μεσημβρία και στη Μαρώνεια.
Ανάλογοι τάφοι έχουν βρεθεί και στη Βουλγαρία, όμως η συνύπαρξη τάφου και νερού, όπως σ’ αυτήν την υδατόβρεκτη νεκρόπολη των Κικόνων, δεν έχει εντοπιστεί σε άλλη περιοχή.
Ενας ήρωας στα «σπλάχνα» της μητέρας θεάς
Το σημαντικότερο εύρημα στην Κικονική νεκρόπολη είναι η λαξευμένη ταφική κόγχη με ανθρωπόμορφη όψη. Στην κορυφή υπάρχει μια μικρή κοιλότητα και μια δεύτερη στο μέσον, μεταξύ των δύο κογχών.
Σε απόσταση τριών μέτρων από τον τάφο ρέει το νερό ενός ρυακιού, ενώ πάνω από τον τάφο και σε απόσταση 15 μέτρων, υπάρχει μια «λιθοτράπεζα», ένας βράχος λαξευμένος σε σχήμα τραπεζιού που χρησίμευε για κάποια τελετουργία.
Μετά θάνατον ζωή
Η ευρύτητα της θρησκευτικής συνήθειας να λαξεύονται κόγχες, τρύπες ή κοιλότητες στους βράχους - κοινή σε όλους τους λαούς, όπως και στους Κίκονες της Θράκης βρίσκει την εξήγησή της στην πρωτόγονη ευλάβεια προς τη θεότητα της φύσης και, ιδιαίτερα, στη Μητέρα θεά. Η πίστη στην τελευταία μπορούσε να ανακουφίσει το τραυματικό γεγονός του θανάτου και να εξασφαλίσει τη ζωή μετά το θάνατο». Πάνω σε επίπεδο βράχο βρέθηκε χαραγμένη παράσταση του ήλιου, που μαζί με το νερό έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην Κικονική νεκρόπολη κι αποτελούν τα βασικά συστατικά των μυστηριακών Ορφικών τελετών.
«...Η παρουσία της λιθοτράπεζας, του βωμού, της ανθρωπόμορφης ταφικής κόγχης, αλλά και η πληθώρα των ταφικών κογχών γύρω από την ανθρωπόμορφη ταφική κόγχη, που εκτείνονται σ’ όλη την έκταση της βραχώδους έξαρσης προσδιορίζουν την παρουσία ιερού χώρου. Πιθανότατα βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα υπαίθριο θρακικό ιερό μιας χθόνιας γονιμοποιού θεότητας, που ενσαρκώνεται στο βράχο με την ανθρωπόμορφη ταφική κόγχη και απεικονίζει την αρχέγονη θεϊκή μορφή της Μεγάλης Θεάς ή Μεγάλης Μητέρας: σύμβολο της αναγέννησης της ζωής και του θανάτου, καθώς και της μεταθανάτιας αθανασίας.
Ο επίλογος του ιερού γάμου στις τοιχογραφίες του τάφου του Kazanlik, η ηρωοποίηση - στέψη του Γέτη άρχοντα στον τάφο του Sνestari, και η ανθρωπόμορφη ταφική κόγχη στο χωριό Κίρκη του Ν. Έβρου, παραπέμπουν σε τελετές αποθέωσης, που ανεβάζουν τον βασιλιά, ηγεμόνα ή φύλαρχο σε θεϊκή υπόσταση και επαληθεύουν τη φιλοσοφικο-θεωρητική αντίληψη της ορφικής διδασκαλίας για τη μεταθανάτια ευδαιμονική επιβίωση, που ήταν διαδεδομένη στην αριστοκρατία, έτσι όπως επιβεβαιώνεται και από το περιεχόμενο των χρυσών πινακίδων, που βρέθηκαν σε τάφους της Ελλάδας και της Ν. Ιταλίας».
Η Κίρκη ως χώρος των Κικόνων
Μια άλλη ιστορική αναφορά για την περιοχή μας, την οποία παραθέτω ως έχει, περιλαμβάνεται στην έκδοση «Διαδρομές» και σ’ αυτήν η Κίρκη, στους προϊστορικούς χρόνους, ορίζεται ως χώρος των Κικόνων: «Σε γειτονικό ύψωμα έχει εντοπισθεί υπαίθριο προϊστορικό ιερό των Θρακών με αναλημματικό τοίχο ενώ στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής εκτίθεται τμήμα βράχου, από την περιοχή του χωριού, με εγχάρακτα σχέδια και λατρευτικές κοιλότητες, που χρονολογείται στο τέλος της Εποχής Χαλκού και στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Στην περιοχή γύρω από την Κίρκη έχουν εντοπισθεί κατά καιρούς και άλλες αρχαιολογικού ενδιαφέροντος θέσεις, οι οποίες δεν έχουν ακόμη ερευνηθεί.
Στα γειτονικά υψώματα εντοπίστηκαν προϊστορικά ιερά των Θρακών και μέσα στο δάσος, μεγαλιθικά λατρευτικά μνημεία τύπου Μενχίρ.
Ένα άλλο εύρημα είναι το ανάγλυφο Λυρωδού από την Κίρκη, που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής. Αξιοσημείωτο είναι το ότι στο βουνό Μεσαίος Βράχος και σ’ όλη τη βορεινή έκταση βλέπει κανείς ένα τείχος, πάχους 4 περίπου μέτρων, από πέτρες, κατά τον τύπο της ξερολιθιάς, άξιον απορίας. Μπορεί βέβαια να αποτελούσε τμήμα ακροπόλεως ή κάποιου αμυντικού τείχους, αφού ο χώρος γύρω από το βουνό προσφέρεται για αμυντικού τύπου κατασκευές.
Γόνιμο έδαφος για ερευνητές
Συμπερασματικά, έχει ξεχωριστή σημασία για την έρευνα της θρησκείας των Θρακών η αποκάλυψη της Θρακικής νεκρόπολης της φυλής των Κικόνων στην Κίρκη του Έβρου, από τον ιστορικό αρχαιολόγο Σταύρο Κιοτσέκογλου. Οι λαξευτοί τάφοι του προϊστορικού νεκροταφείου και, ιδιαίτερα, ο εντυπωσιακός τάφος - κόγχη, με την ανθρωπόμορφη όψη, περιμένουν τους σύγχρονους ερευνητές να φωτίσουν τη ζωή, τα ήθη, τα έθιμα και τις ταφικές τελετουργίες των Κικόνων, ενός αρχαιότατου Θρακικού φύλου.
Η πολιτεία χρειάζεται όμως να δείξει κι εδώ το ενδιαφέρον της, όπως το έκανε έμπρακτα σ’ άλλες περιοχές της Θράκης με αξιοσημείωτες αρχαιολογικές αποκαλύψεις.*
Πέτρινα μανιτάρια
Επίσης αξίζει να γίνει και κάποια αναφορά με δύο λόγια για τα πέτρινα μανιτάρια.
Πενήντα μέτρα βορειότερα του υπαίθριου ιερού με την ανθρωπόμορφη κόγχη, υψώνεται λίθινο μανιτάρι που λαξεύθηκε στον προϋπάρχοντα φυσικό βράχο.
Σ’ αυτό το υπαίθριο ιερό που έχει για τοτεμικό του σύμβολο το μανιτάρι, οι προσφορές προς την γονιμοποιό θεότητα γίνονταν την περίοδο της φυτικής έξαρσης τού εν λόγω φυτού, που είναι ο Οκτώβριος, ο μήνας των μανιταριών Η συνύπαρξη του λίθινου μανιταριού (φυτική θεότητα) και της ανθρωπόμορφης κόγχης (ανθρωπόμορφη θεότητα) απεικονίζουν τη συνύπαρξη στον ίδιο χώρο μιας προελληνικής θεότητας-μανιτάρι, που λάτρευαν οι Θράκες.
Επιμέλεια: Τζένη Κατσαρή-Βαφειάδη
tkatsari@gmail.com
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΛΑΣΚΑΡΕΩΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ- ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ- ΒΕΝΕΤΙΑ 1512
